Etymologia nazw miejscowości w Polsce

Po ostatnim długim weekendzie czerwcowym, w trakcie powrotu do domu znad morza stwierdziłam, że artykuł o tematyce etymologii nazw miejscowości w Polsce powinien się tutaj znaleźć już dawno. Mijając miejscowość Jeleń, Żygląd, Dużą Grupę, Gniew, w końcu … nie potrafiąc odpowiedzieć na proste pytanie pięciolatka: mamo, skąd wzięła się taka nazwa? zaczęłam szperać w poszukiwaniu wyjaśnień.

Temat tak bardzo pominięty na studiach, a tak ciekawy! W nazwie każdej miejscowości kryje się bowiem element jej historii, pamiątka po lokalnej magnatce, właścicielu ziemskim, cząstka dawnego charakteru pierwotnie znajdującej się na tym miejscu wsi. W ustaleniu klasyfikacji nazw konieczne jest poznanie jej pochodzenia, czyli etymologii. Pierwszej klasyfikacji dokonać możemy za pomocą wyodrębniania przyrostków jednak ta metoda może nas zwieść na manowce. Niektórym miejscowościom zmieniano nazwy świadomie, niektóre nazwy z czasem były przekręcane i na stałe wchodziły do użycia, inne podczas okupacji ulegały przekształceniu i pozostały w naszym języku w zmienionej formie lub formie kalki.

Onomastyka

Zacznijmy od tego, że dział językoznawstwa zajmujący się badaniem nazw własnych nazywamy onomastyką. Onomastyka zajmuje się więc nazwami miejscowości, imionami, nazwiskami. Jej rozwój przypada na wiek XIX, w którym rozwijało się także językoznawstwo porównawcze.

Klasyfikacja nazw miejscowych

I. Kryterium znaczeniowe

1. nazwy miejscowości:
   → nazwy topograficzne (Bugaj, Rybnik, Dąbrowa, Skała),
   → nazwy kulturowe (Poręba, Mosty, Środa),
   → nazwy dzierżawcze, tworzone za pomocą kilku przyrostków (Cieszęcin, Radom, Racibosko),
   → nazwy zdrobniałe (deminutywne), powstałe w oparciu o nazwy pobliskich osad (Stoczki Porąbki, Racławiczki, Szydłowiec, Zborowczyk).
2. nazwy ludzi, które dopiero później stały się nazwami miejscowości.
   → nazwy etniczne, które pierwotnie określały gromadę ludzką ze względu na jej pochodzenie lub umiejscowienie zamieszkałej przez nią osady (Zalesiany, Pogórzyce, Konojady, Czechy),
   → nazwy patronimiczne, które określały pierwotnie potomków lub poddanych człowieka, od którego imienia wzięli nazwę (Siemianowice, Michałowice, Janowięta, Janowice),
   → nazwy służebne określające wykonywane przez pierwotnych mieszkańców miejscowości zajęcia np. na rzecz dworu (Piekary, Złotniki, Strzelce),
   → nazwy rodowe, które wywodziły się od wspólnego przezwiska lub przydomka jego mieszkańców (Bolesty, Czajki, Łosie)

II. Kryterium strukturalno-gramatyczne

1. prymarne – tworzone bez specjalnych sufiksów toponimicznych
   → wywodzące się z imion pospolitych (Bagno – bagno, Skała – skała),
   → wywodzące się od nazw, lub imion osób (Kwaczała, Skowronek).
2. sekundarne – tworzone za pomocą sufiksów toponimicznych
   → sufiksalne (Poznań, Brzeżany, Racławice),
   → prefiksalne (Podgóra, Zanoteć, Podradom),
   → sufiksalno-prefiksalne (Międzylesie, Zagórze, Nagórzyce).
3. złożone – tworzone za pomocą dwóch rdzeni
   → złożenia (Bębogóra, Czarnolas, Wyszogród),
   → zrosty (Białystok, Babimost),
   → zestawienia syntaktyczne (Nowy Dwór, Mały Płock).

Powyższy podział może zniechęcać. Nie wnosi do życia zbyt wiele osobie, która zupełnie przypadkiem wykaże zainteresowanie tym tematem. Znacznie więcej wniesie do życia kilkunastolatka piszącego właśnie (prawie zupełnie samodzielnie) pracę domową z języka polskiego. Jednak tak jak napisałam we wstępie, nazwa miejscowości to bardzo często część lokalnej historii. Nie będę tutaj wymieniać wszystkich możliwych wariantów, jedynie te najciekawsze.

W nazwach najstarszych zachowały się pewne zjawiska z epoki przedpaństwowej i pewne cechy dawnego języka.

W niektórych nazwach miast zachowały się części wyrazów związanych z organizacją plemienną. Dobrym przykładem będzie opole wywodzące się od nazwy słowiańskiej wspólnoty rodowo-terytorialnej. Dzisiejszym odpowiednikiem opola jest gmina. (Opole)

Niektóre nazwy miejscowości w Polsce pochodzą od imion własnych. Oznacza to, że dawno, dawno temu, dana wieś była ojcowizną wspominanego w nazwie Pana/Pani (Suleje, Anielin, Janowice) W niektórych przypadkach są to formy dzierżawcze. W nazwach tych, za sprawą starego przyrostka –jЬ zmiękcza się spółgłoska w wygłosie. (Poznań, Wrocław/Wrocławia).

Niektóre nazwy (jak również pisałam wyżej) zwodzą nas na manowce. Słysząc je myślimy, że nic nie znaczą, lub, że znaczą coś zupełnie innego. Dzieje się tak za sprawą użycia w tych nazwach morfemów w znaczeniu, które później utraciły. Przykładami, które mam na myśli będą: Kalisz od dawnego morfemu kał, który oznaczał błoto oraz Gniew. Gniew dziś kojarzy nam się ze złością. Etymologia tego słowa jest zupełnie inna i wiąże się z płynącą przez miasto (rzekomo) cuchnącą rzeką. Rzeka nosiła nazwę Wansca, Wońsk od nieprzyjemnego zapachu, a miasto Gmewam, Gimen, Gymeu, Gimeo, Gymew, Gnyf, Gneva od czasownika gnić.

W wielu nazwach średniowiecznych znajdziemy wskazówki co do tego, czym zajmowali się mieszkańcy danej wsi, lub jaki był ich związek z Kościołem  i panującym na danym obszarze panem. Przykładami takich miejscowości będzie Końskie (hodowla koni), Ligota (zwolnieni, objęci ulgą) i Środa Śląska (w tej wsi targi odbywały się w środę).

Podobne przykłady dotyczą też nowszej historii Polski. Nowa Huta (Budowa Nowej Huty miała podłoże ekonomiczne i polityczne związane z tzw. planem sześcioletnim, który zakładał, że warunkiem budowy podwalin socjalizmu jest gwałtowne uprzemysłowienie kraju)  i Stalowa Wola (Stalowa wola narodu polskiego wybicia się na nowoczesność – minister spraw wojskowych gen. Tadeusz Kasprzycki / W latach okupacji funkcjonowała tam też Placówka AK „Stalowa Wola”) to nazwy miejscowości ściśle związane z historią II Rzeczypospolitej.

Nazwy utworzone po wojnie i inspirowane językami obcymi

Niektóre nazwy miejscowości znajdujących się na terenach uzyskanych po II wojnie światowej po okupacji niemieckiej, powstały na nowo (chrzty nazewnicze), na bazie nazw niemieckich bardzo często na zasadzie kalek (Karpacz – niem. Krummhübel/Dzierżoniów – niem. Reichenbach/ Psiepole – niem. Hundsfeld/ Zielona Góra – niem. Grünberg). Istotny wpływ na tworzone u nas nazwy miejscowości mieli też nasi słowiańscy sąsiedzi, głównie Czesi i Słowacy (Prądnik, Głubczyce, Głuchołazy).

Kto nadawał je kiedyś i kto dziś ustanawia nazwy miejscowości w Polsce

W dawnych czasach robił to zazwyczaj właściciel danej miejscowości. Zdarzało się i tak, że tę samą miejscowość odmiennie mogli nazywać jej mieszkańcy, właściciel oraz mieszkańcy sąsiednich miejscowości. Nadanie nazwy lub jej zmiana nie wymagała urzędowej aprobaty.

W okresie Polskiej Republiki Ludowej nazwy miejscowościom nadawał przewodniczący Rady Ministrów po zasięgnięciu opinii w Głównej Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. Później ustalone nazwy ogłaszano w Monitorze Polskim.

Dziś ustalaniem nazw miejscowości na obszarze Polski zajmuje się Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, która jest organem opiniodawczym i doradczym Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Dnia 12 grudnia 2012 roku został ogłoszony Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części z rozporządzenia Ministra Administracji i Cyfryzacji. Znajdziecie w nim między innymi wykaz poprawnej odmiany nazw miejscowości. Wykaz niestety nie jest wolny od błędów i nie wszystkie wzory w nim podane są spójne z uchwałą ortograficzną nr 11 Rady Języka Polskiego. Tryb nadawania nazw urzędowych reguluje Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych. 

Dwujęzyczne nazewnictwo geograficzne w Polsce

Jest zgodnie z ustawą z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym na terenach zamieszkanych przez mniejszości narodowe, etniczne lub posługujące się językiem regionalnym. Dzięki temu istnieje możliwość wprowadzenia nazewnictwa geograficznego w językach mniejszości (np. białoruska, czeska, litewska, niemiecka, rosyjska, słowacka, ukraińska i żydowska) lub języku (sprawa dyskusyjna) regionalnym (kaszubski). Nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych w językach mniejszości mogą być wprowadzone na terenie całej gminy lub jej części. Nazwy te nie mogą być stosowane samodzielnie i muszą zawsze wystąpić po oficjalnej nazwie w języku polskim.

Niektórzy bardzo protestują (mój tata na przykład – pozdrawiam!), nie wiedzieć czemu najbardziej tyczy się to języka / dialektu kaszubskiego. Całej reszcie Polski nie podoba się (aż takie) dążenie do autonomii, no bo przecież Pomorze nasze jest – Polskie, a nie żadnych „wyautonomizowanych” Kaszubów. Kaszubom nie podoba się tłamszenie ich kultury poprzez dyskryminację ich języka uznawanego jedynie za dialekt (tak to odbierają – „umiera język umiera kultura”). W Ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycznia 2005 r. czytamy jednak o języku kaszubskim. Spory mimo to nie mają końca od jakiś stu lat. Jednak myślę, że jest to temat na inny artykuł.

Zmiany nazw miejscowości w Polsce i na świecie

Powodem zmian bywały najczęściej: łączenie się miejscowości, usuwanie szkodliwej zbieżności nazw, usuwanie nazw ośmieszających osoby zamieszkujące daną miejscowość, chęć uczczenia jakiejś postaci historycznej lub wydarzenia historycznego.

Obok czynników pozajęzykowych takich jak na przykład zmiana właściciela miejscowości, chęć uczczenia postaci historycznej,  na zmianę nazwy oddziaływały też czynniki językowe związane z procesami fonetycznymi i analogicznymi. W ten sposób Kunin zmienił swoją nazwę na Konin, a Warszewa na Warszawę.

Miejscowości w Polsce zmieniają swoje nazwy nadal. Bardzo często są to zmiany jednoliterowe, lub polegające na skróceniu nazwy. Mieszkańcy miejscowości o zmienionych nazwach muszą wtedy wymienić swoje dowody osobiste.

Podobne zmiany nie dotyczą tylko naszego kraju, ale zachodzą na całym świecie. Najliczebniejszą grupę nazw miejsc, które już nie istnieją lub uległy lekkim zmianom, znaleźć można na obszarach o korzeniach kolonialnych. Po zakończeniu kolonialnej zwierzchności, często niechętnie używane nazwy wcześniej nadane przez Brytyjczyków, Hiszpan i przedstawicieli innych imperiów  zostały zmienione lub całkowicie usunięte i zastąpione tymi o bardziej „rodowitym” brzmieniu (Kalkuta -Kolkata, Bombaj – Mumbaj, Madras – Ćennaj / Cejlon – Sri Lanka).

Jeśli posiadacie stary atlas Polski, lub całego świata nie wyrzucajcie go! Już teraz możecie znaleźć wiele różnic.

Najśmieszniejsze nazwy miejscowości w Polsce

Poniżej wymieniam Wam moje ulubione nazwy miejscowości. Bardzo żałuję, że  w trakcie podróży ich nie notuję. Oczywiście połowy już pewnie nie pamiętam. Lista jest więc otwarta! Cokolwiek mi się przypomni zaraz zostanie tutaj dopisane. Was też zachęcam do dzielenia się śmiesznymi nazwami miejscowości w komentarzach! Nazw nie sortowałam wg. ich umiejscowienia, w tym celu możecie otworzyć Mapy Google, postanowiłam posortować je … powiedzmy, że tematycznie.

• Pieski
• Suczki
• Sucha Psina
• Kocury
• Kotki
• Półkoty
• Świnki
• Kaczuszki
• Nietoperek
• Piątek
• Środa
• Ciućmanija
• Gadka Stara
• Żygląd
• Pomyje
• Lizaki
• Niemyje-Ząbki
• Lenie Wielkie
• Browarek
• Zimna Wódka
• Paczuszki Duże
• Bożedary
• Nowe Laski
• Pupki
• Zadobrze
• Nowe Rumunki
• Ameryka
• Zdrada
• Sieroty
• Geniusze
• Kłopoty Stanisławy
• Tupadły
• Krzywe Kolano
• Niezdara
• Zgon
• Kłopot
• Koniec
• Niepiekło

A teraz nasze województwo Łódzkie:

• Gadka Stara
• Wizytka
• Przezwiska
• Pipie
• Klęczygłówek
• Bujny Księżę
• Grzmiąca
• Zgniłe Błoto
• Wągry
• Pszczółki
• Klusek
• Kiełbasy
• Piątek
• Sobota
• Wola Cytrusowa
• Moskwa
• Syberia

---

Literatura:

Piotr Bąk – Gramatyka języka polskiego. Zarys popularny

Kazimierz Rymut – Nazwy miast Polski

Maria Malec – Słownik etymologiczny nazw geograficznych w Polsce

 

 

---

autor