Mój tatuaż – jaskółeczka. Jej historia w kulturze ludowej, literaturze, pogaństwie i chrześcijaństwie.

Powodem powstania artykułu na temat motywu jaskółki w kulturze ludowej słowiańskiej, polskiej, później literaturze i jej związkiem z religią był w zasadzie mój tatuaż. Podczas przeszukiwania gatunków ptaków i wczytywania się w ich charakter doszłam bowiem do wniosku, że to właśnie ona powinna zostać wybrana na tę, która przysiądzie na mojej łopatce.

Większość swojego czasu wolnego spędzam na rowerze uciekając od miejskiego zgiełku w poszukiwaniu własnej pustelni. Zazwyczaj wybieram lasy. Najlepiej te strzeliste iglaste, które zachwycają raz wzniesieniami, raz piaskami. Niekiedy zdarzy się wśród nich brzozowy zagajnik, kępy fioletowych wrzosów. Wszystko to wygląda ultraupajająco w porównaniu z szarą rzeczywistością. Nie bez powodu ktoś mądry powiedział kiedyś, że najlepsze rzeczy w życiu są za darmo. Te miejsca są tego przykładem.

Ich wspólnym mianownikiem są ptaki urzędujące sobie obok cywilizowanego świata jak gdyby nigdy nic w ich równoległej „ptasiej rzeczywistości”. Latają sobie nad nami zuchwało, kiedy chcą to przycupną sobie na gałęzi, żeby sobie popatrzeć na te ludzkie daremne pogonie za wymyślonymi celami.

Właśnie z tego powodu na kończynie ruchomej, czyli ręce umiejscowiłam swój pierwszy tatuaż – lecące ptaki. Filmik obrazujący tatuaż zgodnie z jego celowością obejrzeć możecie na moim instagramie.

Niedawno też przyleciała do mnie jaskółka. Ściśle związana z kulturą słowiańską, ludową, przeganiana spod strzech domostw (w tym z mojego balkonu w dzieciństwie), symbol Matki Boskiej, dobrej nowiny, szczęścia i wiosny. Jak przyleciała tak została. Przycupnęła i zamyśliła się na chwilę.

Wierzenia ludowe

Ptaki te należą do gatunku ptaków wędrownych, które na zimę odlatują na południe kontynentu.W pogańskim świecie jaskółka związana była z wiosennymi świętami płodności i odrodzeniem przyrody. Ludność chłopska jeszcze na początku ubiegłego wieku wierzyła, że ich zniknięcie jest bardziej enigmatyczne. Jaskółeczki miały chować się w sznurku, całą gromadką (trzymając się swoich ogonków) na dnie jezior i tam czekać aż do pierwszych oznak wiosny. Stąd właśnie symbolika jaskółki i kojarzenie jej z wiosną. Wierzenie to wynikało z obserwacji ptaków. Jaskółki zapadały w zimowy sen na trzcinowiskach. Dla ludzi mogło to wyglądać tak jakby chowały się do wody.

Przysłowie

Znane powiedzenie : jedna jaskółka nie czyni wiosny ma więc sens zarówno dosłowny, jak i przenośny. Przenośny sens przysłowia zawdzięczamy Etyce nikomachejskiej Arystotelesa. Morał powstał na podstawie bajki Ezopa Rozrzutnik i jaskółka (opcjonalnie: Młody utracjusz i jaskółka). Pewnego razu jaskółka wyleciała z zimowego ukrycia na powietrze. Poczuła powiew wiosny. Zobaczywszy to młody utracjusz (człowiek lekkomyślnie postępujący), postanowił sprzedać zimowy płaszcz, a otrzymane pieniądze roztrwonić na hulanki. Po kilku dniach mrozy wróciły. Sens przenośny oznacza więc, że tylko na podstawie długofalowego działania i wielu czynników możemy wyciągać wnioski. Jeden dobry uczynek nie czyni z nas filantropa, również dosłownie: jeśli zobaczymy jaskółkę na niebie w marcu niekoniecznie wskakujemy w wiosenny trencz Burberry.

Na marginesie. Wiele przysłów występuje w formach obocznych. W przypadku tego przysłowia forma oboczna: jedna jaskółka wiosny nie czyni dominuje nawet nad tą teoretycznie poprawną. Ilustruje to Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich pod red. Juliana Krzyżanowskiego. Jak radzi profesor Bańko w jednej ze swoich wypowiedzi na stronie SJP obie formy należy aprobować.

Literatura i kultura ludowa

W literaturze wierzenia ludowe (co charakterystyczne dla epoki romantyzmu) utrwalił Juliusz Słowacki w „Balladynie”, w której opisał wiosenne budzenie się jaskółek.

Niechaj ci pierwsza jaskółka pokaże,

Pod jaką belką gniazdo ulepiła;

Gdzie okienkami błysną dziewic twarze,

A dach słomiany, tam jest twoja miła.

Ani się wahaj, weź pannę ubogą,

Żeń się z prostotą, i niechaj ci błogo

i lepiej będzie, niżbyś miał z królewną…

Akt 1, scena 1 / Balladyna

U Kolberga (jako pierwszy badacz zebrał i usystematyzował kulturę ludową) czytamy o jaskółce następujące informacje:

- Jaskółki na zimę idą do wody. Tu, jedna za drugą, zaczepiają się o siebie ogonkami, i tak powiązane w kółka we wodzie, cała kupa tego siedzi aż do wiosny.

- W jesieni bowiem, siadają jaskółki na trzcinie rosnącéj ze stawu i siedzą na niej tak długo póki się nie złamie, poczém wpadają w wodę i śpią w niej aż do wiosny.

- Należy zaraz umyć się, gdy się widzi pierwszą jaskółkę na wiosnę, aby się w ciągu lata nie opalić.

- Jaskółce gdy się zrzuci gniazdo, to ona podleci pod krowę tego który to uczynił i mleko jej zepsuje, tak że krowa przysuszy (dojić będzie mało).

- Jaskółka przylatuje zwiastować Najświętszej Pannie synaczka a ludziom radość i wiosnę.

- Kto wykręci gniazdo jaskółek lub zepsuje, dostaje piegi na twarzy.

Grzechem jest wielkim psucie gniazd jaskółek gnieżdżących się pod strzechą albo w kominie.

Przez niektóre wierzenia (psucie mleka) moglibyśmy wnioskować, że cechą charakterystyczną dla tych ptaków była mściwość oraz chęć zemsty. Jednak jest na to logiczne wytłumaczenie. Wierzenia te funkcjonowały po to, aby ludzie nie niszczyli gniazd jaskółczych, które bardzo często ptaki te budowały pod domową strzechą. Dawniej, na polskiej wsi obowiązywały przede wszystkim prawa pobożności, a jak wiadomo, każda istota wiodąca żywot na ziemi powstała dzięki ręce Boga, dlatego wystrzegano się krzywdzenia zwierząt.

Jaskółka a Chrześcijaństwo

W chrześcijaństwie została uznana za symbol pracowitości, dobrej nowiny i nowego życia, dlatego stała się atrybutem Matki Boskiej. Kojarzona była (razem z bocianem) ze świętem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, które przypada 25 marca, czyli na dziewięć miesięcy przed Bożym Narodzeniem, a także z dobrą nowiną, którą to przyniósł Najświętszej Panience archanioł Gabriel.

Literatura: