Podstawy etyki słowa, współczesna mowa nienawiści (hate speech) i dziennikarstwo

Etyka. Chyba nie ma człowieka, który nie znałby definicji tego słowa. O etyce się uczy, o etyce się mówi. Etyką jak się okazuje można też manipulować przypisując sobie „etyczność”, lub odmawiając czemuś tego, że jest etyczne. Taka etyka niewiele z etyką ma wspólnego. Uprawiamy to wszyscy mniej lub bardziej świadomie.

Etyka słowa

Etyka słowa to zbiór norm określających to, co dobre, a co złe w „komunikacyjnym” postępowaniu ludzi. To część nauki o języku a także jeden z warunków tego, co nazywa się powodzeniem aktu mowy. Opiera się na naturalnym oczekiwaniu odbiorcy komunikatu, że ten, który mówi lub pisze jest prawdomówny, nie oszukuje.

Etyka słowa zakłada również wzajemny szacunek uczestników kontaktu językowego. Według założeń etyki słowa szanujemy swoje przyzwyczajenia, przekonania, wierzenia i poglądy, traktujemy się podmiotowo,a nie instrumentalnie wykorzystując akt komunikacji jako okazję do manipulowania drugim człowiekiem. Etyka zakłada nie tylko określoną postawę nadawcy tekstu wobec jego odbiorcy ale też neutralny stosunek odbiorcy tekstu do jego nadawcy.

Zasady etyki słowa

Rozmawiaj z partnerem albo mów do niego tak, by czuł się dobrze, niezależnie od tego, jaka jest treść rozmowy czy komunikatu
Formułuj tekst tak, by odbiorca miał możliwość wyboru postawy i zachowania

Mowa nienawiści / Hate speech

Jeden ze współczesnych przejawów nietolerancji, nienawiści, rasizmu, ksenofobii. Często wstęp do przestępstwa lub przestępstwo. Jeszcze częściej nieudolna chęć kreowania rzeczywistości w najbliższym otoczeniu. Według Rady Europy jest to wszelkie zachowanie językowe nawołujące do nienawiści i propagujące nienawiść związaną z rasizmem, ksenofobią, homofobią, antysemityzmem, wrogością wobec emigrantów etc.

„Rasistowski i ksenofobiczny materiał” oznacza każdy materiał, obraz lub jakąkolwiek inną ilustrację idei lub teorii, która zaleca, promuje lub nawołuje do nienawiści, dyskryminacji lub przemocy wobec osoby lub grupy osób ze względu na rasę, kolor, religię, pochodzenie albo przynależność narodową lub etniczną, jeśli są wykorzystywane jako pretekst do któregokolwiek z tych czynników.

W 2000 roku w Rada Europy zwracała uwagę na rozwój mowy nienawiści w Internecie, jej związki z rozwojem mediów społecznościowych. W 2003 roku w protokole dodatkowym Konwencji o cyberprzestępczości nie pojawia się co prawda mowa nienawiści, ale mowa jest za to o „groźbach i zniewagach o podłożu rasistowskim i ksenofobicznym” (racist and xenophobic motivated threat and insult). (cyt.1)

Słowa zmieniające świat

Ludzie o silnych osobowościach, osobowościach przywódców, dominujący, manipulujący mają jedną wspólną cechę. Język im służy. Kłamstwo powtórzone dziesięć razy staje się prawdą, a ich wersja rzeczywistości po tysiąckroć obgadana będzie jedyną właściwą (przynajmniej dla słuchaczy). Choć wielu ludzi potrafi się temu oprzeć, zdecydowana większość ulega … Na tej podstawie kreują się podziały i osoby przewodzące tym podziałom. Mowa o podziałach wśród bliskich, o małych grupach społecznych, ugrupowaniach politycznych, redakcjach dziennikarskich, stacjach radiowych etc.

Ja nigdy nie przyjmuję, że musi być, jak jest. Jeżeli będziemy się buntowali, jeżeli – jak my – gadali kilka godzin, a nie kilka minut, to prawda będzie się miała lepiej. Im płytsze i bardziej zdawkowe przerzucanie się informacją, im mniej okazji do poważnej dyskusji, tym większa szansa, że utoniemy w kłamstwie. Stoimy przed wyborem – i także od nas zależy, co dalej z nami będzie. Pan chce losy świata odwrócić gadaniem? Wie pan, Corneliusa Castoriadisa zapytano kiedyś: „Czy pan chce zmienić świat?”. A on na to: „Boże uchowaj! Ja tylko chcę, żeby świat się zmienił. Jak to nieraz w swej historii uczynił.

prof. Zygmunt Bauman

Manipulacja, dziennikarstwo i etyka słowa

Wydaje mi się, że granica między wypowiedzianą opinią a manipulacją w tekście dziennikarskim jest bardzo śliska. Bardzo duże znaczenie mają tutaj intencje, które niestety są zupełnie nie do zweryfikowania.

Wielu ludzi poczucie bezpieczeństwa, zakorzenienia, własnej tożsamości buduje na poszukiwaniu „swoich” wśród rozmówców. Staje się tym samym łatwym celem dla manipulatorów: fałszywych mentorów, toksycznych osobowości, pracodawców, polityków, dziennikarzy.

To co trafia w nasze przekonania uznajemy za prawdziwe i dobre. Ludzi, którzy takie „nasze prawdy” wypowiadają lub piszą wpuszczamy na własne podwórko, obdarzamy ich zaufaniem. Dla takich ludzi jesteśmy gotowi sporo poświęcić. Czujemy, że gramy w jednej drużynie.

Mowa nienawiści i łamanie etyki słowa w codziennych konwersacjach, dziennikarstwie i w sieci

Poniżej wypunktuję dla Was przykłady mowy nienawiści, które zauważyłam wśród konwersacji ze znajomymi, przeczytałam w lokalnej prasie, lub w sieci – w artykułach i w komentarzach internautów.

Używanie związków frazeologicznych związanych z rasizmem: czarnuch o osobach ciemnoskórych, brudas o uchodźcach, żigolak o francuzach etc.
Związki frazeologiczne przesycone antysemityzmem np. zapalił mi się żydek o rezerwie i braku benzyny.
Obelgi związane z niechęcią do różnych narodowości: np. hitlerowcy o wszystkich Niemcach o nie o osobach związanych historycznie z hitleryzmem.
Wzajemne przekrzykiwanie się i ubliżanie sobie przez przedstawicieli przeciwnych partii politycznych podczas audycji radiowych lub telewizyjnych.
Mowa nienawiści aktywnie uprawiana i nasilająca się na forach i portalach społecznościowych – więcej o tym przeczytacie w artykule: Hejt w sieci, mowa nienawiści i akcja „Przytul hejtera”
Łamanie etyki słowa przez stronniczych dziennikarzy, którzy publikowane teksty traktują jako narzędzie do manipulowania czytelnikami. – więcej o tym przeczytacie w artykule: Współczesne media – źródło cennych informacji, czy maszynka nakręcająca emocje?
Łamanie etyki słowa przez dziennikarzy portali plotkarskich, które publikują informacje zupełnie niezgodne z prawdą.
Obelgi rzucane pod adresem polskiej reprezentacji po przegranym meczu (jakie to aktualne!).
Obelgi związane z silnie zakorzenionymi w języku stereotypami np. głupi mięśniak, pusta blondynka, baby do garów, głupie Matki Polki, ciecie o osobach sprzątających i dozorcach, pedały o homoseksualistach.

Problem nieetycznych wypowiedzi w mniejszym lub większym stopniu dotyczy nas wszystkich. Bardziej lub mniej świadomie gadamy czasem głupoty krzywdzące kogoś pośrednio lub bezpośrednio. Czasem po prostu milczymy w sytuacjach, w których powinniśmy byli się odezwać. A jak Wy macie w podobnych sytuacjach?

Ciekawe strony:

Źródła:

definicje etyki słowa za Innym Słownikiem Języka Polskiego – Bańko, 2000
Andrzej Markowski – Etyka słowa
cytat 1 – Recommendation No. R (97) 20 of the Committee of Ministers to Member States on „hate speech”, Rada Europy, 1997, s. 107; 2) Recommendation N°6: Combating the dissemination of racist, xenophobic and antisemitic material via the internet, Rada Europy, 2000 Additional Protocol to the Cybercrime Convention, Rada Europy, 2000;